Uganda

Jamhuri ya Uganda Lipabuliika ya Uganda (Luganda) Republic of Uganda (Kiingereza)
Bendera Nembo
Kaulimbiu: "For God and My Country" "Kwa Mungu na nchi yangu"
Wimbo wa taifa: "Oh Uganda, Land of Beauty"
Mji mkuu na mkubwa	Kampala
Lugha rasmi	Kiingereza, Kiswahili
• Rais	Yoweri Museveni
• Naibu Rais	Jessica Alupo
Historia
• Uhuru kutoka Uingereza	9 Oktoba 1962
• Kujiunga na UN	25 Oktoba 1962
• Jamhuri	9 Oktoba 1963
• Katiba ya sasa	8 Oktoba 1995
Eneo
• Jumla	km2 241,038
• Maji (asilimia)	15.35%
Idadi ya watu
• Kadirio la 2024	49,283,041
• Msongamano	157.1/km2
PLT (PPP)	Kadirio la 2025
• Jumla	▲ $187.11 Bilioni
• Kwa kila mtu	▲ $3,900
PLT (Kawaida)	Kadirio la 2025
• Jumla	▲ $64.28 Bilioni (ya 90)
• Kwa kila mtu	▲ $1,340
HDI (2022)	▲ 0.555 kati
Gini (2016)	42.0
Sarafu	Shilingi ya Uganda
Majira ya saa	UTCEAT
Upande wa magari	Kushoto
Msimbo wa simu	+256
Jina la kikoa	.ug

Uganda,rasmi Jamhuri ya Uganda ni nchi ya isiyo na pwani katika Afrika ya Mashariki. Imepakana na Kenya upande wa mashariki, Sudan Kusini upande wa kaskazini, Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo upande wa magharibi, Rwanda na Tanzania upande wa kusini.Mnamo 2024 ina idadi ya watu takriban Milioni 46 na kuwa nchi ya 31 duniani kwa ukubwa wa idadi ya watu na ina eneo la kilomita za mraba 241,038. Kampala ndio mji mkuu na jiji kubwa la Uganda

Uganda inamiliki sehemu ya ziwa la Viktoria Nyanza ikipakana huko na Kenya na Tanzania.

Uganda ni nchi mwanachama wa Jumuiya ya Afrika ya Mashariki na wa miundo mingine mbalimbali ya kimataifa.

Jina

Jina Uganda lina asili yake katika ufalme wa Buganda ulioko kusini mwa nchi pamoja na mji mkuu, Kampala.

Ramani ya Uganda

Jiografia

Tazama piaː Orodha ya milima ya Uganda; Orodha ya maziwa ya Uganda; Orodha ya visiwa vya Uganda; Wilaya za Uganda

Uso wa nchi umepata tabia yake kutokana na maziwa makubwa, mito, milima ya juu na tambarare.

Upande wa kusini nchi imepakana na Ziwa Nyanza Viktoria ambalo kwa eneo ndilo ziwa kubwa kuliko yote ya Afrika. Maziwa makubwa mengine upande wa magharibi ni Ziwa Albert na Ziwa Edward.

Mto mkubwa ni Nile inayopita nchi yote kati ya Ziwa Viktoria hadi Ziwa Albert na kuendelea hadi mpaka wa Sudani ikiitwa mwanzoni Nile ya Viktoria na baadaye Nile ya Albert.

Milima ya Ruwenzori ni kati ya milima mikubwa kabisa ya Afrika baada ya Kilimanjaro na Mlima Kenya.

Kusini kuna ardhi yenye rutuba na kilimo kinastawi vizuri.

Historia

Historia ya kale

Eneo la Uganda limeona uhamiaji wa vikundi vingi waliowazidi wenyeji asili (walioishi huko tangu miaka 50,000 kama si 100,000 KK).

Kusini liliingiliwa hasa na wakulima Wabantu. Kaskazini iliona kufika kwa Waniloti kwa mfano Waluo na baadaye Karimojong.

Tangu karne ya 15 himaya mbalimbali zilianza kujengwa na kati ya hizo ni hasa falme za Buganda, Ankole, Bunyoro Toro zilizoendelea kuwa muhimu hadi kuja kwa ukoloni na kwa kiasi fulani kama urithi wa kiutamaduni hata katika Uganda ya kisasa.

Ukoloni

Karne ya 19 iliona kufika kwanza kwa Waarabu na baadaye kwa Wazungu. Kila mmoja alileta dini yake yaani Uislamu na Ukristo wa Kikatoliki na wa Kianglikana.

Katika mashindano juu ya Afrika ya Kati Waingereza walifaulu katika kushindana na Waarabu, Wafaransa na Wajerumani. Walienea kwa mapatano na Buganda wakisaidiana kukomesha upinzani kutoka falme za jirani.

Baadaye Waingereza walikuwa na nguvu ya kutosha kuamua hata mambo ya ndani ya Buganda wakatangaza Uganda wote kuwa nchi lindwa tangu mwaka 1894.

Baada ya uhuru

Uganda ilipata uhuru wake tarehe 9 Oktoba 1962 kwa katiba ya jamhuri yenye serikali ya kibunge.

Rais wa kwanza alikuwa Kabaka Sir Edward Mutesa II na waziri mkuu Milton Obote.

Mwaka 1967 Obote alibadilisha katiba akamfukuza Kabaka nchini.

Serikali ya Obote ilipinduliwa na mkuu wa jeshi Idi Amini mwaka 1971. Utawala wake ulikuwa kipindi cha udikteta ulioharibu uchumi wa nchi na misingi ya dola. Takriban watu 300,000 waliuawa chini ya Amin ama wapinzani wa siasa yake ama watu wa makabila yaliyotazamwa kuwa maadui wa serikali. Raia wenye asili ya Asia walifukuzwa katika nchi na mali yao yote kutwaliwa na serikali.

Mwaka 1978 vikosi vya jeshi la Uganda viliingia Tanzania na kuvamia maeneo ya mpakani kaskazini kwa mto Kagera. Mwaka 1979 Tanzania ilijibu kwa njia ya vita na jeshi lake pamoja na wapinzani wa Uganda walishinda jeshi la Amin na kumfukuza dikteta nchini. Rais wa baadaye Yoweri Museveni alikuwako kati ya wanamgambo waliosaidiana na Watanzania.

Uchaguzi wa mwaka 1980 ulimrudisha madarakani Milton Obote aliyeanzisha upya udikteta na kuua watu ovyo. Wapinzani wake wakiongozwa na Museveni walirudi porini wakashika silaha. Katika vita vya wenyewe kwa wenyewe kundi la Museveni likashinda na kutwaa serikali tangu mwaka 1986.

Museveni alichaguliwa rais katika kura bila vyama vya upinzani za 1996 na 2001.

Mwaka 2005 ulikuwa na uchaguzi wa vyama vingi wa kwanza. Museveni alipata kibali cha bunge kwa badiliko la katiba lililomruhusu kugombea urais tena mwaka 2006 akachaguliwa mara ya tatu.

Demografia

Ramani ya Uganda ikionyesha makabila na lugha.

Wakazi wa Uganda wameongezeka kutoka 9,500,000 (1969) hadi 34,634,650 (2014), hivyo wengi wao ni vijana kuliko nchi zote duniani. Umri wa wastani ni miaka 15 tu.

Kabila/Asili

Makabila makubwa ni Waganda (16.9%), Wanyankole (8.5%), Wanyoro (7.7%), Wasoga (7.4%), Walangi (7.1%), Wakiga (6.9%), Wateso (6.4%), Waacholi (5.7%), Wagisu (4.6%), Walugbara (4.2%). Wengineo ni 33.6%.

Lugha

Nchini kuna lugha asilia 40 hivi, ambazo zinagawanyika katika makundi makubwa mawili: lugha za Kibantu upande wa kusini na lugha za Kinilo-Sahara upande wa kaskazini. Pia kuna lugha za Kisudani na lugha za Kikuliak. Hata hivyo lugha rasmi ni Kiingereza na Kiswahili.

Dini

Upande wa dini, kadiri ya sensa ya mwaka 2014, 84.5% za wakazi wanafuata Ukristo, hasa katika madhehebu ya Kikatoliki (39.3%) na ya Kianglikana (32%), halafu Wapentekoste (11.1%) na mengineyo. Waislamu ni 13.7%, wengi wao wakiwa Wasuni. Wanaoendelea kufuata dini asilia za Kiafrika ni 0.1% tu.

Miji ya Uganda

• Kampala
• Jinja
• Port Bell
• Mbale
• Mbarara

Tazama pia

• Orodha ya lugha za Uganda
• Orodha ya nchi kufuatana na wakazi
• Orodha ya nchi za Afrika kulingana na idadi ya watu
• Orodha ya nchi za Afrika kulingana na msongamano wa watu
• Orodha ya nchi za Afrika kulingana na pato la taifa
• Demografia ya Afrika

Marejeo

Kamusi elezo

• Appiah, Anthony and Henry Louis Gates (ed). Encyclopaedia of Africa (2010). Oxford University Press.
• Middleton, John (ed). New encyclopaedia of Africa (2008). Detroit: Thompson-Gale.
• Shillington, Kevin (ed). Encyclopedia of African history (2005). CRC Press.

Vitabu vingine muhimu

• BakamaNume, Bakama B. A Contemporary Geography of Uganda. (2011) African Books Collective.
• Robert Barlas (2000). Uganda (Cultures of the World). Marshall Cavendish. ISBN 9780761409816. OCLC 41299243. overview written for younger readers.
• Chrétien, Jean-Pierre. The great lakes of Africa: two thousand years of history (2003). New York: Zone Books.
• Hodd, Michael and Angela Roche. Uganda handbook (2011) Bath: Footprint.
• Jagielski, Wojciech and Antonia Lloyd-Jones. The night wanderers: Uganda's children and the Lord's Resistance Army. (2012). New York: Seven Stories Press. ISBN 9781609803506
• Otiso, Kefa M. Culture And Customs of Uganda. (2006) Greenwood Publishing Group.

Viungo vya nje

Kwa jumla

• Uganda entry at The World Factbook
• Uganda Ilihifadhiwa 7 Juni 2008 kwenye Wayback Machine. from UCB Libraries GovPubs.
• Country Profile from BBC News.
• Uganda Corruption Profile Ilihifadhiwa 14 Septemba 2014 kwenye Wayback Machine. from the Business Anti-Corruption Portal
• Welcome To Uganda Archived 2014-10-22 at Archive.today - The Uganda Guide and Information Portal
• Uganda katika Open Directory Project

Ramani

• Printable map of Uganda from UN.org
• Wikimedia Atlas of Uganda

Serikali na uchumi

• Chief of State and Cabinet Members Ilihifadhiwa 10 Desemba 2008 kwenye Wayback Machine.
• Key Development Forecasts for Uganda from International Futures.

Masuala ya kiutu

• Humanitarian news and analysis from IRIN – Uganda
• Humanitarian information coverage on ReliefWeb
• Radio France International – dossier on Uganda and Lord's Resistance Army Ilihifadhiwa 8 Februari 2021 kwenye Wayback Machine.

Biashara

• World Bank Summary Trade Statistics Uganda

Utalii

• Uganda Tourist Board