Calendari

Un calendari a l'é un sistema për organisé ij di, le sman-e, ij mèis e j'agn an basandse an sël moviment dij còrp celest, com ël sol e la lun-a. A l'é dovrà për stabilì d'event stòrich, festività, e pianificassion d'atività sossiaj, religiose e econòmiche.

Stòria

Ij prim calendari a son ëstàit creà da d'antiche sivilisassion për marcé le stagion e organisé l'agricoltura. J'egissian a l'han dovrà un calendari solar ëd 365 di, antramentre che ij Babilonèis a l'han dësvlupà un calendari lunar.

Ant l'antica Roma, ël calendari roman a l'era basà an sl'ann lunar, ma a l'é stàit modifià da Giulio César dël 46 a.C. për creé ël calendari giulian, un sistema solar con n'ann ëd 365 di e n'ann bisest minca 4 agn. Dël 1582, ël Papa Gregòri XIII a l'ha riformà ël calendari giulian për corege l'aretrà ëd 10 di, dand vita al calendari gregorian, col dovrà al di d'ancheuj an vàire pais, comprèis ël Piemont.

Sòrt ëd calendari

• Calendari solar: Basà an sl'ann solar (365 di). Esempi: Gregorian, Julian.
• Calendari lunar: Basà an sl'ann lunar (355 di). Esempi: Calendari islàmich.
• Calendari lunisolar: Combinassion ëd sol e lun-a. Esempi: Ebràich, Cinèis.

Calendari gregorian

Adotà dël 1582 an Italia, a l'ha 12 mèis:

1. Gené
2. Fërvé
3. Mars
4. Avril
5. Magg
6. Giugn
7. Luj
8. Ost
9. Stèmber
10. Otóber
11. Novèmber
12. Dzèmber

Minca mèis a l'ha 30 o 31 di, gavà Fërvé (28 o 29 di). J'agn bisest (con Fërvé ëd 29 di) a son coj divisìbij për 4, ma nen për 100, gavà s'a son divisìbij për 400.

Àutri calendari

• Islamich: Basà sla lun-a, con 12 mèis ëd 29 o 30 di.
• Ebràich: Lunisolar, con agn bisest për mantnì l'aliniament con le stagion.
• Cinèis: Combin-a element solar e lunar, con agn identificà da n'animal (Zodìach cinèis).

Usagi ant la società

Ël calendari gregorian a l'é dovrà an manera ufissial an vàire pais, ma d'àutri sistema a vivo ancora për festività religiose o tradission locaj. An Piemont, për esempi, a l'é comun ancrosié ël calendari gregorian con feste locaj com ël Carlevé ëd Ivrea o la Fèra ëd San Giòrs an Val d'Osta.

Festività piemontèise

• Epifanìa (6 ëd Gené): La Befana a porta regaj ai cit.
• Festa dij Travajador (1 ëd Magg): Festa nassional.
• Sant'Ëstasi (15 d'Ost): Festa patronal an vàire comun.
• Nadal (25 ëd Dzèmber): Selebrà con tradission famijar e religiose.

Ij calendari a resto në strument essensial për l'organisassion dla vita quotidian-a e cultural, arfletend l'armonìa antra natura e sivilisassion.